Superstitiones e signa nell’immaginario Lunare altomedievale

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.3989/aem.2017.47.2.11

Palabras clave:

alto medioevo, luna, simbologia, patristica, astronomia, astrologia

Resumen


[Ita] Questo articolo si propone di chiarire come gli scrittori cristiani in epoca altomedievale abbiano cercato di sradicare i culti idolatrici legati alla luna. Autori quali Massimo di Torino, Cesario d’Arles e Isidoro di Siviglia interpretarono in chiave cristiana i prodigi e la simbologia che la tradizione pagana aveva associato alle eclissi. Interventi tesi a contrastare la diffusione di pratiche superstiziose si rintracciano in diverse fonti dell’epoca, tuttavia la luna rimaneva un “oggetto” astrologico di grande interesse, poiché l’osservazione delle sue varie fasi si riteneva utile sia per predire gli avvenimenti futuri sia per la preparazione e la somministrazione di cure mediche.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

FONTI:

Alcuinus, De cursu et saltu lunae ac bissexto, ed. Migne, Jacques-Paul, Patrologia Latina, CI, Parigi, Garnier, 1863.

Ambrosius episcopi Mediolanensis, Exameron, ed. Banterle, Gabriele, Sancti Ambrosii Episcopi Mediolanensis Opera, Opere esegetiche, I, Milano - Roma, Biblioteca Ambrosiana - Città Nuova, 1979.

Annales regni Francorum, ed. Kurze, Friedrich, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum ex Monumentis Germaniae Historicis separatim editi, VI, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1895.

Astronomus, Vita Hludowici imperatoris, ed. Tremp, Ernst, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum ex Monumentis Germaniae Historicis separatim editi, LXIV, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1995.

Augustinus episcopus Hipponensis, Contra Faustum, ed. Zycha, Joseph, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, XXV/1, Viena - Praga - Lipsia, Tempsky-Freytag, 1891.

Augustinus episcopus Hipponensis, Contra Felicem, ed. Zycha, Joseph, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, XXV/2, Viena - Praga - Lipsia, Tempsky-Freytag, 1892.

Augustinus episcopus Hipponensis, Epistulae, ed. Goldbacher, Alois, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, XXXIV/2-LVII, Viena - Praga - Lipsia, Tempsky-Freytag, 1898-1911.

Augustinus episcopus Hipponensis, De civitate Dei, eds. Dombart, Bernhard; Kalb, Alphonse, Corpus Christianorum-Series Latina, XLVII, Turnhout, Brepols, 1955.

Augustinus episcopus Hipponensis, Enarrationes in Psalmos, eds. Dekkers, Eligius; Fraipont, Johannes, Corpus Christianorum-Series Latina, XXXVIII-XL, Turnhout, Brepols, 1956.

Augustinus episcopus Hipponensis, Confessionum libri XIII, ed. Verheijen, Luc Corpus Christianorum-Series Latina, XXVII, Turnhout, Brepols, 1981.

Basilius Caesariensis, Homiliae in Hexaemeron, ed. Giet, Stanislas, Sources Chrétiennes, XXVI-bis, Parigi, Les Éditions du Cerf, 1950.

Beda Venerabilis, Chronica maiora ad a. DCCXXV, ed. Mommsen, Theodor, Monumenta Germaniae Historica, Auctores antiquissimi, IX/3, Berlino, Weidmann, 1898.

Beda Venerabilis, In Marci euangelium expositio, ed. Hurst, David, Corpus Christianorum-Series Latina, CXX, Turnhout, Brepols, 1960.

Beda Venerabilis, In Lucae euangelium expositio, ed. Hurst, David, Corpus Christianorum-Series Latina, CXX, Turnhout, Brepols, 1960.

Beda Venerabilis, In primam partem Samuhelis libri IV. Nomina locorum, ed. Hurst, David, Corpus Christianorum-Series Latina, CXIX, Turnhout, Brepols, 1962.

Beda Venerabilis, De natura rerum liber, ed. Jones, Charles William, Corpus Christianorum-Series Latina, CXXIII A, Turnhout, Brepols, 1975.

Beda Venerabilis, De temporum ratione liber, ed. Jones, Charles William, Corpus Christianorum-Series Latina, CXXIII B, Turnhout, Brepols, 1977.

Beda Venerabilis, De temporibus liber, ed. Jones, Charles William, Corpus Christianorum-Series Latina CXXIII C, Turnhout, Brepols, 1980.

Beda Venerabilis, In Cantica canticorum libri VI, ed. Hurst, David, Corpus Christianorum-Series Latina, CXIX B, Turnhout, Brepols, 1983.

Beda Venerabilis, Historia ecclesiastica gentis Anglorum, ed. Lapidge, Michael, Milano, Fondazione Lorenzo Valla - Arnoldo Mondadori, 2010.

Boethius, Anicius Manlius Severinus, Philosophiae consolatio, ed. Bieler, Ludwig, Corpus Christianorum-Series Latina, XCIV, Turnhout, Brepols, 1957.

Caesarius episcopus Arelatensis, Sermones, ed. Morin, Germain, Corpus Christianorum-Series Latina, CIII, Turnhout, Brepols, 1953.

Chronicarum quae dicuntur Fredegarii Scholastici Libri IV cum continuationibus, ed. Krusch, Bruno, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Merovingicarum, II, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1888.

Chronographus anni CCCLIIII, ed. Mommsen, Theodor, Monumenta Germaniae Historica, Auctores antiquissimi, IX/1, Berlino, Weidmann, 1892.

Claudianus, Claudius, De bello Gothico, ed. Platnauer, Maurice, II, London - New York, Heinemann - Putnam's, 1922.

Concilia Galliae a. 314-506, ed. Munier, Charles, Corpus Christianorum-Series Latina, CXLVIII, Turnhout, Brepols, 1963.

Concilia Galliae a. 511-695, ed. de Clercq, Charles, Corpus Christianorum-Series Latina, CXLVIII A, Turnhout, Brepols, 1963.

Constantius Lugdunensis presbyter, Vita sancti Germani episcopi Autissiodorensis, ed. Borius, René, Sources Chrétiennes, CXII, Parigi, Les Éditions du Cerf, 1965.

Einhardus, Vita Karoli Magni, ed. Sot, Michel; Veyrard-Cosme, Christiane, Parigi, Les Belles Lettres, 2014.

Epistula Sisebuti regis Gothorum missa ad Isidorum de Libro rotarum, ed. Fontaine, Jacques, Bordeaux, Féret, 1960.

Gregorius episcopus Turonensis, De cursu stellarum ratio, ed. Krusch, Bruno, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Merovingicarum, I/2, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1885.

Gregorius episcopus Turonensis, Liber in gloria martyrum, ed. Krusch, Bruno, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Merovingicarum, I/2, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1885.

Gregorius episcopus Turonensis, Liber vitae patrum, ed. Krusch, Bruno, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Merovingicarum, I/2, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1885.

Gregorius episcopus Turonensis, Libri I-V de virtutibus sancti Martini episcopi, ed. Krusch, Bruno, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Merovingicarum, I/2, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1885.

Gregorius episcopus Turonensis, Historiarum Libri X, eds. Krusch, Bruno; Levison, Wilhelm, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Merovingicarum, I/1, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1951.

Gregorius Magnus, Homiliae in Hiezechihelem prophetam, ed. Adriaen, Marcus, Corpus Christianorum-Series Latina, CXLII, Turnhout, Brepols, 1971.

Gregorius Magnus, Moralia in Iob, ed. Adriaen, Marcus, Corpus Christianorum-Series Latina, CXLIII A-B, Turnhout, Brepols, 1979-1985.

Gregorius Magnus, Regula pastoralis, eds. Judic, Bruno; Rommel, Floribert, Sources Chrétiennes, CCCLXXXII, Parigi, Les Éditions du Cerf, 1992. PMCid:PMC1132102

Gregorius Magnus, Homiliae in euangelia, ed. Étaix, Raymond, Corpus Christianorum-Series Latina, CXLI, Turnhout, Brepols, 1999.

Halitgarius episcopus Cameracensis, De vitiis et virtutibus et de ordine poenitentium libri quinque, ed. Migne, Jacques-Paul, Patrologia Latina, CV, Parigi, Garnier, 1851.

Hieronymus, Tractatus LIX in Psalmos, ed. Morin, Germain, Corpus Christianorum-Series Latina, LXXVIII, Turnhout, Brepols, 1958.

Hieronymus, Liber interpretationis hebraicorum nominum, ed. de Lagarde, Paul, Corpus Christianorum-Series Latina, LXXII, Turnhout, Brepols, 1959.

Hieronymus, Commentarii in Isaiam, ed. Adriaen, Marcus, Corpus Christianorum-Series Latina, LXXIII A, Turnhout, Brepols, 1963.

Hieronymus, Commentarii in euangelium Matthaei, eds. Hurst, David; Adriaen, Marcus, Corpus Christianorum-Series Latina, LXXVII, Turnhout, Brepols, 1969.

Homilia de sacrilegiis, in Eine Augustin fälschlich beilegte Homilia de sacrilegiis. Aus einer Einsiedeler Handschrift des achten Jahrhunderts herausgegeben und mit kritischen und sachlichen Anmerkungen, sowie mit einer Abhandlung begleitet, ed. Caspari, Carl Paul, Christiania, In Commission bei J. Dybwad - A.W. Brö gger's Buchdrukerei, 1886.

Indiculus superstitionum et paganiarum, in Capitularia regum Francorum, ed. Boretius, Alfred, Monumenta Germaniae Historica, Legum sectio II, I, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1883.

Isidorus episcopus Hispalensis, De natura rerum, ed. Fontaine, Jacques, Bordeaux, Féret, 1960.

Isidorus episcopus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis, ed. Lawson, Christopher, Corpus Christianorum-Series Latina, CXIII, Turnhout, Brepols, 1989.

Isidorus episcopus Hispalensis, Etymologiae sive origines, ed. Valastro Canale, Angelo, Torino, Unione Tipografico Editrice Torinese, 2006.

La Sacra Bibbia, Roma, Conferenza Episcopale Italiana - Unione Editori e Librai Cattolici Italiani, 2008.

Marcellus, De medicamentis liber, ed. Helmreich, Georg, Lipsia, Teubner, 1889.

Martinus Bracarensis, Canones ex orientalium patrum synodis, in Idem, Opera omnia, ed. Barlow, Claude, New Haven, Yale University Press, 1950.

Martinus Bracarensis, De correctione rusticorum, in Idem, Opera omnia, ed. Barlow, Claude, New Haven, Yale University Press, 1950.

Maximus episcopus Taurinensis, Sermones, ed. Mutzenbecher, Almut, Corpus Christianorum-Series Latina, XXIII, Turnhout, Brepols, 1962.

Origenes, Contra Celsum, ed. Borret, Marcel, Sources Chrétiennes, CXLVII, Parigi, Les Éditions du Cerf, 1969.

Origenes, Homiliae in Genesim, eds. Doutreleau, Louis; de Lubac, Henri, Sources Chrétiennes, VII-bis, Parigi, Les Éditions du Cerf, 1976.

Origenes, Commentarii in Matthaeum, eds. Danieli, Maria Ignazia; Scognamiglio, Rosario, Roma, Città Nuova, 1999.

Paenitentialia minora Franciae et Italiae, ed. Kottje, Raymund, Corpus Christianorum-Series Latina, CLVI, Turnhout, Brepols, 1994.

Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, ed. Lidia Capo, Milano, Fondazione Lorenzo Valla - Arnoldo Mondadori, 2006.

Rabanus Maurus, Homiliae, ed. Migne, Jacques-Paul, Patrologia Latina, CX, Parigi, Garnier, 1864.

Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, X, ed. Mansi, Giovanni Domenico, Graz, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, 1960.

Vita Eligii episcopi Noviomagensis, ed. Krusch, Bruno, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Merovingicarum, IV, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1902.

Vita sancti Eugendi abbatis, in Vitae patrum Jurensium, ed. Martine, François, Sources Chrétiennes, CXLII, Parigi, Les Éditions du Cerf, 1968.

Vita Willibrordi archiepiscopi Traiectensis auctore Alcvino, ed. Levison, Wilhelm, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Merovingicarum, VII, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1920.

Zeno Veronensis, Tractatus, ed. Löfstedt, Bengt, Corpus Christianorum-Series Latina, XXII, Turnhout, Brepols, 1971.

LETTERATURA SCIENTIFICA:

Ashley, Scott (2013), What did Louis the Pious See in the Night Sky? A New Interpretation of the Astronomer’s Account of Halley’s Comet 837, “Early Medieval Europe” 21, pp. 27-49.

Bachrach, Bernard (2006), Some Observations on the Plague in the Regnum Francorum, in Constable, Giles; Rouche, Michel (eds.), Auctoritas. Mélanges offerts à Olivier Guillot, Parigi, Presses de l'Université Paris-Sorbonne, pp. 157-166.

Bakhouche, Béatrice (1998), Le corps humain et les astres dans la littérature latine impériale, "Latomus" 57, pp. 362-374.

Bartlett, Robert (2008), The Natural and the Supernatural in the Middle Ages, Cambridge, Cambridge University Press.

Bergmann, Werner; Schlosser, Wolfhard (1987), Gregor von Tours und der "rote Sirius". Untersuchungen zu den astronomischen Angaben in "De cursu stellarum ratio", "Francia" 15, pp. 43-74.

Bischoff, Bernhard; Lapidge, Michael (eds.) (1994), Biblical Commentaries from the Canterbury School of Theodore and Hadrian, Cambridge, Cambridge University Press.

Binazzi, Gianfranco (2008), La sopravvivenza dei culti tradizionali nell'Italia tardoantica e altomedievale, Perugia, Morlacchi.

Binder, Gerhard (2002), Der Kalender des Filocalus. Eine illustrierte Ausgabe des römischen Festkalenders aus dem 4. Jahrhundert n. Chr., in Geerlings, Wilhelm (ed.), Der Kalender. Aspekte einer Geschichte, Paderborn, Schö ningh, pp. 61-95.

Boesch Gajano, Sofia (1977), Il santo nella visione storiografica di Gregorio di Tours, in Convegni del Centro Studi sulla spiritualità medievale (10-13 ottobre 1971), XII: Gregorio di Tours, Todi, Accademia Tudertina, pp. 27-91.

Brown, Peter (1981), The Cult of the Saints: Its Rise and Function in Latin Christianity, Chicago, University of Chicago Press.

Butzer, Paul Leo; Butzer, Karl Wilhelm (2003), Mathematics at Charlemagne's Court and its Transmission, in Cubitt, Catherine (ed.), Court Culture in the Early Middle Ages. The Proceedings of the First Alcuin Conference, Turnhout, Brepols, pp. 77-89.

Cameron, Malcolm Laurence (1993), Anglo-Saxon Medicine, Cambridge, Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511518706

Campetella, Moreno (2006), Superstition et magie chez Césaire d'Arles (470-542), in Arias Abellán, Carmen (ed.), Latin vulgaire-latin tardif VII: Actes du VIIème Colloque international sur le latin vulgaire et tardif (Sevilla, 2-6 septembre, 2003), Siviglia, Universidad de Sevilla, pp. 179-188.

Cantino Wataghin, Gisella (2000), Christianisation et organisation ecclésiastique des campagnes: l'Italie du Nord aux IVe-VIIIe siècles, in Brogiolo, Gian Pietro; Gauthier, Nancy; Christie, Neil (eds.), Towns and Their Territories between Late Antiquity and the Early Middle Ages, Leiden - Boston, Brill, pp. 209-234.

Connaughton, Michael (2004), Alcuin's Computus: a Case for Alcuin's Authorship of Ratio de luna XV and De cursu lunae, "Quaestio insularis. Selected Proceedings of the Cambridge Colloquium in Anglo-Saxon, Norse and Celtic" 5, pp. 62-97.

Conroy, Marietta Cashen (1965), Imagery in the Sermones of Maximus, Bishop of Turin, Washington, Catholic University of America Press. PMCid:PMC1357372

Costambeys, Marios; Innes, Matthew; MacLean, Simon (2011), The Carolingian World, Cambridge, Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511973987

Cracco Ruggini, Lellia (1991), La cristianizzazione nelle città dell'Italia settentrionale (IV-VI secolo), in Eck, Werner; Galsterer, Hartmut (eds.), Die Stadt in Oberitalien und in den nordwestlichen Provinzen des Römischen Reiches, Magonza, Von Zabern, pp. 235-249.

Cutino, Michele (2007), Appunti sulla terminologia astronomico-astrologica di Ambrogio, in La cultura scientifico-naturalistica nei Padri della Chiesa (I-V sec.), XXXV Incontro di studiosi dell'antichità cristiana (Roma, 4-6 maggio 2006), Roma, Institutum Patristicum Augustinianum, pp. 685-700.

Dall'Olmo, Umberto (1980), Latin Terminology Relating to Aurorae, Comets, Meteors and Novae, "Journal for the History of Astronomy" 11, pp. 10-27. https://doi.org/10.1177/002182868001100103

De Filippis Cappai, Chiara (1995), Massimo Vescovo di Torino e il suo tempo, Torino, Società Editrice Internazionale.

Denzey, Nicola (2003), A New Star on the Horizon. Astral Christologies and Stellar Debates in Early Christian Discourse, in Noegel, Scott; Walker, Joel; Wheeler, Brannon (eds.), Prayer, Magic, and the Stars in the Ancient and Late Antique World, University Park, Pennsylvania, Pennsylvania State University Press, pp. 207-221.

Devoti, Domenico (1981), Massimo di Torino e il suo pubblico, "Augustinianum" 21, pp. 153-167. https://doi.org/10.5840/agstm19812117

Dierkens, Alain (1984), Superstitions, christianisme et paganism à la fin de l'epoque mérovingienne. A propos de l'Indiculus superstitionum et paganiarum, in Hasquin, Hervé (ed.), Magie, sorcellerie, parapsychologie, Bruxelles, Centre d'action laïque - Université de Bruxelles, pp. 9-26.

Dolbeau, François (2003), Le combat pastoral d’Augustin contre les astrologues, les devins et les guérisseurs, in Fux, Pierre-Yves; Roessli, Jean-Michel; Wermelinger, Otto (eds.), Augustinus Afer. Saint Augustin:

africanité et universalité. Actes du colloque international (Alger-Annaba, 1-7 avril 2001), Friburgo, Editions Universitaires, vol. I, pp. 167-182.

Dölger, Franz Joseph (1934), Der Einfluß des Origenes auf die Beurteilung der Epilepsie und Mondsucht im christlichen Altertum, “Antike und Christentum” 4, pp. 95-109.

Dronke, Peter (2003), Imagination in the Late Pagan and Early Christian World: The First Nine Centuries AD, Tavarnuzze (Fi), SISMEL - Edizioni del Galluzzo.

Du Cange, Charles (1938), Glossarium mediae et infimae latinitatis. Editio nova aucta pluribus verbis aliorum scriptorum a Léopold Favre, vol. V, Parigi, Librairie des Sciences et des Arts.

Dutton, Paul Edward (2009), Charlemagne’s Mustache and Other Cultural Clusters of a Dark Age, New York, Palgrave Macmillan.

Eastwood, Bruce Stanfield (2007), Ordering the Heavens. Roman Astronomy and Cosmology in the Carolingian Renaissance, Leida - Boston, Brill.

Ewers, Miriam (2009), Marcellus Empiricus: De medicamentis. Christliche Abhandlung über Barmherzigkeit oder abergläubische Rezeptsammlung?, Treviri, Wissenschaftlicher Verlag Trier.

Ferngren, Gary (2009), Medicine and Health Care in Early Christianity, Baltimore, Johns Hopkins University Press.

Ferrari, Leo Charles (1973), Astronomy and Augustine’s Break with the Manichees, “Revue des Études Augustiniennes” 19, pp. 263-276.

Filotas, Bernadette (2005), Pagan Survivals, Superstitions and Popular Cultures, Toronto, Pontifical Institute of Mediaeval Studies.

Flint, Valerie Irene Jane (1991), The Rise of Magic in Early Medieval Europe, Princeton, Princeton University Press.

Fontaine, Jacques (1959), Isidore de Seville et la culture classique dans l’Espagne wisigothique, 2 vols., Parigi, Institute d’Études Augustiniennes.

Foot, Sarah (2010), Plenty, Portents and Plague: Ecclesiastical Readings of the Natural World in Early Medieval Europe, in Clarke, Peter; Claydon, Tony (eds.), God’s Bounty? The Churches and the Natural

World, Woodbridge - Rochester, Boydell & Brewer, pp. 15-41.

Gasparotto, Giovanni (1992), La Epistula di Sisebut a Isidoro di Siviglia nel contesto culturale del mondo visigotico di Spagna, in Holtz, Louis; Fredouille, Jean Claude; Jullien, Marie-Hélène; Fontaine, Jacques (eds.), De Tertullien aux Mozarabes. Mélanges offerts à Jacques Fontaine, membre de l’Institut, à l’occasion de son 70e anniversaire par ses élèves, amis et collègues, Parigi, Institut d’Études Augustiniennes, vol. II, pp. 57-67.

Goffart, Walter (1988), The narrators of Barbarian History (A. D. 550-800): Jordanes, Gregory of Tours, Bede, and Paul the Deacon, Princeton, Princeton University Press.

Grant, Robert (2006), Views of Mental Illness among Greeks, Romans, and Christians, in Fotopoulos, John (ed.), The New Testament and Early Christian Literature in Greco-Roman Context. Studies in Honor of

David E. Aune, Leida - Boston, Brill, pp. 367-402.

Grodzynski, Denise (1974), Superstitio, “Revue des Études Anciennes” 76, pp. 36-60.

Gurevič, Aron Jakovlevič (1986), Contadini e santi. Problemi della cultura medievale nel Medioevo, trad. it. Luciana Montagnani, Torino, Einaudi.

Harmening, Dieter (1979), Superstitio. Überlieferungs- und theoriegeschichtliche Untersuchungen zur kirklich-theologischen Aberglaubensliteratur des Mittelalters, Berlino, Schmidt.

Hefele, Charles Joseph; Leclercq, Henri (1910), Histoire des conciles d’apres les documents originaux, trad. fr. H. Leclercq, vol. III-2, Parigi, Letouzey.

Hegedus, Tim (2007), Early Christianity and Ancient Astrology, New York, Lang.

Hoskin, Michael; Gingerich, Owen (1999), Medieval Latin Astronomy, in Hoskin, Michael (ed.), The Cambridge Concise History of Astronomy, Cambridge, Cambridge University Press, pp. 68-93.

Humphries, Mark (1999), Communities of the Blessed. Social Environment and Religious Change in Northern Italy, AD 200-400, Oxford, Oxford University Press.

Inglebert, Hervé (2001), Interpretatio Christiana. Les mutations des savoirs (cosmographie, géographie, ethnographie, histoire) dans l’Antiquité chrétienne (30-630 après J.-C.), Parigi, Institut d’Études Augustiniennes.

Jecker, Gall (1927), Die Heimat des Hl. Pirmin des Apostels der Alamannen, Münster, Aschendorff.

Johnson, Scott Fitzgerald (2012), Travel, Cartography, and Cosmology, in Johnson, Scott Fitzgerald (ed.), The Oxford Handbook of Late Antiquity, Oxford - New York, Oxford University Press, pp. 562-594.

Jones, Alexander (2000), Astronomy, in Bowersock, Glen Warren; Brown, Peter; Grabar, Oleg (eds.), Late Antiquity. A Guide to the Postclassical World, Cambridge - Londra, Belknap Press - Harvard University

Press, pp. 319-320.

Kelley, David Humiston; Milone, Eugene Frank (2011), Exploring Ancient Skies. A Survey of Ancient and Cultural Astronomy, New York, Springer.

Kieckhefer, Richard (2000), Magic in the Middle Ages, Cambridge, Cambridge University Press.

Klingshirn, William (1995), Caesarius of Arles. The Making of a Christian Community in Late Antique Gaul, Cambridge, Cambridge University Press.

Künzel, Rudi (1992), Paganisme, syncrétisme et culture religieuse populaire au haut Moyen Âge. Réflexions de méthode, “Annales (ESC)” 47, pp. 1055-1069.

Laistner, Max Ludwig Wolfram (1941), The Western Church and Astrology during the Early Middle Ages, “Harvard Theological Review” 34, pp. 251-275.

Laliberté, Micheline (2000), Religion populaire et superstition au Moyen Âge, “Théologiques” 8, pp. 19-36.

Lauwers, Michel (1987), “Religion populaire”, culture folklorique, mentalités. Notes pour une anthropologie culturelle du moyen âge, “Revue d’Histoire Ecclésiastique” 82, pp. 221-258.

Le Boeuffle, André (1977), Les noms latins d’astres et de constellations, Parigi, Le Belles Lettres.

Leclercq, Henri (1937), Paganisme, in Cabrol, Fernand; Leclercq, Henri (dirs.), Dictionnaire d’archeologie chrétienne et de liturgie, Parigi, Librairie Letouzey et Ane, vol. XIII-1, coll. 241-375.

Le Goff, Jacques (1967), Culture cléricale et traditions folkloriques dans la civilisation mérovingienne, “Annales (ESC)” 22, pp. 780-789.

Lejbowicz, Max (1986), Théorie et pratique astronomiques chez Isidore de Séville, in Wenin, Christian (ed.), L’Homme et son univers au Moyen Âge. Actes du septième congrès international de philosophie médiévale (30 août-4 septembre 1982), Louvain-la-Neuve, Éditions de l’Institut Supérieur de Philosophie, vol. II, pp. 622-630.

Lindberg, David (2007), The Beginnings of Western Science. The European Scientific Tradition in Philosophical, Religious, and Institutional Context, Prehistory to A.D. 1450, Chicago, University of Chicago Press.

Lizzi, Rita (1989), Vescovi e strutture ecclesiastiche nella città tardoantica (L’Italia Annonaria nel IV-V secolo d. C.), Como, New Press.

Lizzi, Rita (1990), Ambrose’s Contemporaries and the Christianization of Northern Italy, “Journal of Roman Studies” 80, pp. 156-173.

Lohrmann, Dietrich (1993), Alcuins Korrespondenz mit Karl dem Großen über Kalender und Astronomie, in Butzer, Paul Leo; Lohrmann, Dietrich (eds.), Science in Western and Eastern Civilization in Carolingian

Times, Basilea - Boston, Birkhauser, pp. 79-114.

Lunais, Sophie (1979), Recherches sur la Lune, vol. I: Les auteurs latins de la fin des Guerres Puniques à la fin du règne des Antonins, Leida - Boston, Brill.

Manselli, Raoul (1982), Resistenze dei culti antichi nella pratica religiosa dei laici nelle campagne, in Cristianizzazione ed organizzazione ecclesiastica delle campagne nell’alto medioevo: espansione e resistenze, Spoleto, Fondazione Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, pp. 57-108.

Marone, Paola (2007), La luna nella cultura scientifico-naturalistica di Agostino, in La cultura scientifico-naturalistica nei Padri della Chiesa (I-V sec.). XXXV Incontro di studiosi dell’antichità cristiana (Roma, 4-6 maggio 2006), Roma, Institutum Patristicum Augustinianum, pp. 701-710.

Matthews, John (1971), Gallic Supporters of Theodosius, “Latomus” 30, pp. 1073-1099.

McCluskey, Stephen Clement (1990), Gregory of Tours, Monastic Timekeeping, and Early Christian Attitudes to Astronomy, “Isis” 81, pp. 9-22.

McCluskey, Stephen Clement (1998), Astronomies and Cultures in Early Medieval Europe, Cambridge, Cambridge University Press.

McDermott, John Michael (1976), Lune, in Viller, Marcel; Cavallera, Ferdinand; de Guibert, Joseph (dir.), Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique, doctrine et histoire, Parigi, Beauchesne, vol. IX, coll. 1191-1196.

Montesano, Marina (2004), Il dio sole e la dea luna. Note sulla santa idoloclastìa, “Micrologus” 12 (Il sole e la luna / The Sun and the Moon), pp. 505-518.

Moore, Michael Edward (2011), A Sacred Kingdom. Bishops and the Rise of Frankish Kingship, 300-850, Washington, The Catholic University of America Press.

Mordek, Hubert (1975), Kirchenrecht und Reform im Frankenreich: die Collectio Vetus Gallica, die älteste systematische Kanonessammlung des fränkischen Gallien (Studien und Edition), Berlin - New York, De Gruyter.

Nie, Giselle de (1985), The Spring, the Seed and the Tree: Gregory of Tours on the Wonders of Nature, “Journal of Medieval History” 11, pp. 89-135.

O’Loughlin, Thomas (1990), The Development of Augustine the Bishop’s Critique of Astrology, “Augustinian Studies” 30, pp. 83-103.

Önnerfors, Alf (1991), Marcellus, De medicamentis. Latin de science, de superstition, d’humanité, in Sabbah, Guy (ed.), Le latin médical: la constitution d’un langage scientifique. Réalités et langage de la médecine dans le monde romain. Actes du III Colloque international “Textes médicaux latins antiques” (Saint-Étienne, 11-13 septembre 1989), Saint-Étienne, Publications de l’Université de Saint-Étienne, pp. 397-405.

Orselli, Alba Maria (2012), I santi vescovi, in Bassetti, Massimiliano; Degl’Innocenti Antonella; Menestò Enrico (eds.), Forme e modelli della santità in Occidente dal tardo antico al Medioevo, Spoleto, Fondazione Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, pp. 35-56.

Picard, Jean-Charles (1998), Évêques, saints et cités en Italie et en Gaule. Études d’archéologie et d’histoire, Roma, École Française de Rome.

Pigeaud, Jackie (2004), Sélénites et lunatiques, “Micrologus” 12 (Il sole e la luna / The Sun and the Moon), pp. 217-238.

Rahner, Hugo (1995), Simboli della Chiesa. L’ecclesiologia dei Padri, trad. it. A. Pompei, Cinisello Balsamo, San Paolo Edizioni.

Rapp, Claudia (2005), Holy Bishops in Late Antiquity. The Nature of Christian Leadership in an Age of Transition, Berkeley - Los Angeles, University of California Press.

Rebillard, Éric; Sotinel, Claire (eds.) (1998), L’évêque dans la cité du IVe au Ve siècle. Image et autorité. Actes de la table ronde organisée par l’Istituto patristico Augustinianum et l’École française de Rome (Rome, 1er et 2 décembre 1995), Roma, École Française de Rome.

Recchia, Vincenzo (1971), Sisebuto di Toledo: il Carmen de Luna, Bari, Adriatica.

Reydellet, Marc (1981), La royauté dans la littérature latine de Sidoine Apollinaire à Isidore de Séville, Roma, École Française de Rome.

Salzman, Michel Renee (1990), On Roman Time. The Codex-Calendar of 354 and the Rhythms of Urban Life in Late Antiquity, Berkeley - Los Angeles - Oxford, University of California Press.

Schmitt, Jean-Claude (1976), “Religion populaire” et culture folklorique, “Annales (ESC)” 31, pp. 941-953.

Schmitt, Jean-Claude (1988), Les “superstitions”, in Le Goff, Jacques; Rémond, René (eds.) Histoire de la France religieuse, vol. I: Des dieux de la Gaule à la papauté d’Avignon (des origines au XIVe siècle), Parigi, Seuil, pp. 417-551.

Schneble, Hansjörg (1987), Krankheit der ungezählten Namen. Ein Beitrag zur Sozial-, Kultur- und Medizin-Geschichte der Epilepsie anhand ihrer Benennungen vom Altertum bis zur Gegenwart, Berna - Stoccarda - Toronto, Huber.

Schove, Derek Justin (1984), Chronology of Eclipses and Comets AD 1-1000, Woodbridge - Dover, Boydell Press.

Sfameni Gasparro, Giulia (2007), Studium sapientiae: astronomia e astrologia nell’itinerario intellettuale e religioso di Agostino, in La cultura scientifico-naturalistica nei Padri della Chiesa (I-V sec.). XXXV Incontro di studiosi dell’antichità cristiana (Roma, 4-6 maggio 2006), Roma, Institutum Patristicum Augustinianum, pp. 723-761.

Stevens, Wesley (1994), Bede’s Scientific Achievement, in Lapidge, Michael (ed.), Bede and his World, Aldershot, Variorum, vol. II, pp. 645-688.

Stevens, Wesley (1997), Astronomy in Carolingian Schools, in Butzer, Paul Leo; Kerner, Max; Oberschelp, Walter (eds.), Karl der Grosse und sein Nachwirken. 1200 Jahre Kultur und Wissenschaft in Europa/Charlemagne and His Heritage. 1200 Years of Civilization and Science in Europe, vol. I: Wissen und Weltbild/Scholarship, Worldview and Understanding, Turnhout, Brepols, pp. 417-487.

Stoclet, Alain (2007), Consilia humana, ops divina, superstitio. Seeking Succor and Solace in Times of Plague, with Particular Reference to Gaul in the Early Middle Ages, in Little, Lester (ed.), Plague and the End of Antiquity. The Pandemic of 541-750, Cambridge, Cambridge University Press, pp. 135-149.

Strohmaier-Wiederanders, Gerlinde (1994), Überlegungen zu den spätantiken Monatsbildern, “Boreas” 17, pp. 247-256.

Tester, Jim (1987), A History of Western Astrology, Woodbridge, Boydell Press.

Thesaurus linguae Latinae (1989), Lipsia, Teubner, vol. VII-2.

Trömel, Martin (2002), Himmelsbeobachtung in karolingischer Zeit. Zugleich ein Beitrag zur Frage der drei erfundenen Jahrhunderte, “Internationale Zeitschrift für Geschichte und Ethik der Naturwissenschaften, Technik und Medizin” 10, pp. 156-171.

Valentini, Alberto (2006), La donna dell’Apocalisse e la sua simbologia, in Piastra, Clelia Maria; Santi, Francesco (eds.), Maria, l’Apocalisse e il Medioevo. Atti del III convegno mariologico della Fondazione Ezio Franceschini con la collaborazione della Biblioteca Palatina di Parma (Parma, 10-11 maggio 2002), Firenze, SISMEL - Edizioni del Galluzzo, pp. 7-34.

Van der Lof, Laurens Johan (1972), Der Mäzen König Sisebutus und sein De eclipsi lunae, “Revue des Études Augustiniennes” 18, pp. 145-151.

Wallace-Hadrill, John Michael (1988), Ecclesiastical History of the English People. A Historical Commentary, Oxford, Clarendon.

Wallis, Faith (2010), Bede and science, in DeGregorio, Scott (ed.), The Cambridge Companion to Bede, Cambridge, Cambridge University Press, pp. 113-126. https://doi.org/10.1017/CCOL9780521514958.008

Wasserschleben, Friedrich Wilhelm Hermann (1851), Die Bussordungen der abendländischen Kirche, Halle, Graeger.

Wischmeyer, Wolfgang (2002), Die christlichen Texte im sogenannten Filocalus-Kalender, in Primmer, Adolf; Smolak, Kurt; Weber, Dorothea (eds.), Textsorten und Textkritik: Tagungsbeiträge, Vienna, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, pp. 45-57.

Wood, Ian (2002), Pagan Religions and Superstitions East of the Rhine fromthe Fifth to the Ninth Century, in Ausenda, Giorgio (ed.), After Empire. Towards an Ethnology of Europe’s Barbarians, Woodbridge - Rochester - San Marino, Boydell Press, pp. 253-268.

Zeiller, Jacques (1917), Paganus. Étude de terminologie historique, Friburgo, Libraire de l’Université - Parigi, De Boccard.

Descargas

Publicado

2017-12-30

Cómo citar

Piazza, E. (2017). Superstitiones e signa nell’immaginario Lunare altomedievale. Anuario De Estudios Medievales, 47(2), 795–824. https://doi.org/10.3989/aem.2017.47.2.11

Número

Sección

Estudios Misceláneos